Günümüzde Akdeniz çevresinde, bilhassa Güney İtalya’nın Apulya bölgesinde hem kentsel hem de kırsal alanda Harran Evlerine benzeyen ve “Trullo” denilen bindirme kubbeli çok sayıda yapı bulunuyor. Mezopotamya’da M.Ö. 3000’e kadar yaygın olarak kullanılan kubbe mimarisinin tarihi, aslında M.Ö. 6000’li yıllara kadar uzanıyor.
Harran evlerinin en çok ilgi çeken yanı, bindirme tekniğinde yapılmış, külah biçimindeki konik kubbeli oluşu. Güneydoğunun özellikle yaz aylarında yaşamı cehenneme çeviren sıcaklıklarına serin bir soluk kazandıran kubbeler, kışın da ılık bir mekân sunuyor. Harran evlerini, halkbilimi bağlamında doğal (coğrafi), toplumsal ve yapısal değerler açıdan incelemeye çalışacağız.
YERYÜZÜNDEKİ EN ESKİ KUBBELİ EV GELENEĞİ
Bölgede iklimin kurak geçmesi ve yağışların az olmasının gereği olarak yeşil bitki örtüsü çok fazla görülmüyor. Bu doğal çevre şartları, Urfa’ya en yakın yer olan Harran’da çok farklı bir yerleşim dokusu oluşturuyor. Yaklaşık 150-200 yıllık bir geçmişe sahip bindirme kubbeli evler, bu dokuda farklı bir mimariye sahip. Harran’ın ovanın ortasında yer alması, çevredeki taş ocaklarına uzakta oluşu, ulaşım zorluğu ve ağaçlı alanların azlığına bağlı olarak evlerde pişmiş tuğla kullanımı dikkati çekiyor. İklim şartları da bu yapılaşmada önemli bir etken… Harran evleri, birimlerin bir açık avlu etrafında sıralanmasından meydana geliyor.
Bu görünümleriyle Harran evleri, sıcak iklimde çabuk ve kolay yapılan, yazın serin, kışın sıcak tutan, denenmiş ve benimsenmiş yapılar. Bindirme kubbeli evler, bu tekniğin gelişiminde önemli yeri olan Mezopotamya ve Akdeniz Neolitiği kültürlerinin, tarihteki yayılma alanında günümüzde de varlıklarını sürdürüyor. Aslında, Harran evlerinin içinde yer aldığı bölge, yeryüzündeki en eski kubbeli ev geleneğine sahip. Harran evlerinin oluşturduğu ilginç mimari ve güzide dokuya dünyanın ender yerlerinde rastlanıyor. Musul yakınında Arpachiyan’da, Tiflis yakınındaki Schulaveri’de ve Kıbrıs’ta yapılan kazılarda rastlanılan kubbeli ev bulguları, M.Ö. 6000’e tarihleniyor. Bu gelenek; Mezopotamya, Transkaf- kasya ve Ege’de M.Ö. 3000’e kadar yoğun bir biçimde devam etmiş.
Günümüzde Akdeniz çevresinde, bilhassa Güney İtalya’nın Bari kentine bağlı Apulya bölgesinde hem kentsel hem de kırsal alanda Harran evlerine benzeyen ve “Trullo” denilen bindirme kubbeli çok sayıda yapı bulunuyor. Ancak Apulya yapıları, 80-200 santimetre arasında değişen duvar kalınlıkları ve çift çubuklu kubbeleri ile Harran’daki benzerlerinden daha sağlam bir durumda. Çoğu 19. yüzyıldan kalmış olan bu evlerin arasında 15. yüzyıla tarihlenenler de var. Ayrıca, bu yüzyılın başında yapılmış olanlarına da rastlanmak mümkün.
İskoçya adalarında “beehivehouses” adı verilen bu tür yapıların ise 18. yüzyılda canlı bir gelenek oluşturduğu biliniyor. İspanya’nın Aragonya bölgesinde, İran, Afganistan, Çin, Bolivya ve Peru’da kerpiçten, İtalya’daki Etna yanardağının eteklerinde ise lavlardan yapılma kubbeli evler yer alıyor. Yapılan araştırmalarda ise Anadolu’da kubbeli evlerin yoğun olduğu iki bölge tespit edilmiş. Urfa ve Birecik arasındaki birinci bölgede, bugün yalnız Suruç ve çevresinde bulunan birkaç köy, kubbeli evleri içeriyor. İkinci bölge olan Urfa ve Akçakale arasında ise Harran ve çevresindeki birkaç köyde kubbeli evler bulunuyor. Ancak kerpiç kubbe ile örtülmüş bu evlerden farklı olarak Harran evleri, tuğla kubbelerle örtülmüş.
(…)
